نکاتی درباره رسم الخط مصحف

پدیدآوریعقوب جعفری

نشریهکیهان فرهنگی

شماره نشریه15

تاریخ انتشار1390/01/15

منبع مقاله

share 1463 بازدید
نکاتی درباره رسم الخط مصحف

یعقوب جعفری

هنگامی که خلیفهء سوم با اشارهء بزرگان صحابه‏ دستور کتابت چند مصحف را داد،کاتبان این‏ صاحف،مطابق با رسم الخط زمان خود اقدام به‏ کتابت کردند.در آن زمان خط عربی بتازگی از خط نبطی استقلال یافته بود،ولی بسیاری از ویژگیهای‏ خط نبطی-که خود از خطوط سامی بود-در آن‏ موجود بود.خط عربی آن روز ویژگیهای خاص‏ خود را داشت و این ویژگیها علاوه‏بر این که در مصحفهایی که در آن زمان نوشته شد به چشم‏ می‏خورد،در سنگ نوشته‏ها و مدارک دیگری که از آن عهد باقی مانده نیز مشاهده می‏شود.
مهمترین ویژگی رسم‏الخط عربی آن روز،فقدان‏ نقطه و علامتهایی برای صداهای کوتاه بود.هر چند دو صدای بلند«او»و«ای»در آن خط موجود بود،صدای بلند«آ»تنها در کلماتی که حروف‏ کمتری دارند می‏آمد،مانند قال،جاء،کان، اموا،النار؛و در بسیاری از کلمات که بیشتر از سه حرف دارند نیامده بود،مانند ظلمین،کفرین، منفقین،البینت،سلطن و....از این گذشته‏ بعضی از کلمات هم رسم‏الخط خاصی داشت که‏ بعدا به آنها اشاره خواهیم کرد.
کاری که صحابه کردند تنها پیروی از رسم‏الخطزمان خودشان بود و هیچ گونه سرّی و یا حکمتی در آن نبود،و اینکه بعضی از دانشمندان خود را به‏ زحمت انداخته،اسراری برای رسم‏الخط آن زمان‏ بیان کرده‏اند،تکلفی بیجاست که باید از آن پرهیز شود.
طرفه اینکه ابوالعباس مراکشی برای رسم‏الخط عثمانی و کلماتی که در این رسم‏الخط حالت‏ ویژه‏ای دارند(مانند«بایید»به جای«باید»و یا «لااذبحنه»به جای«لاذبحنه»و کلمات دیگری که‏ به آنها اشاره خواهد شد)،یک سلسله معانی و اسرار عرفانی دست و پا کرده است(1)که هیچ گاه‏ مورد توجه علمای رسم حتی طرفداران رسم عثمانی‏ قرار نگرفت.
خط نیز مانند هر پدیدهء دیگری قابل تغییر و تکامل است و لذا در همان قرون اولیهء اسلامی، خط عربی تحولات عمده‏ای یافت که نقطه‏گذاری و اعراب گذاری توسط کسانی چون ابوالاسود دؤلی، یحیی بن یعمر و خلیل بن احمد از آن جمله بود. بعضی از صحابه و تابعین،و تابعین تابعین از اعمال این تحولات در قرآن ناخشنود بودند و می‏گفتند:«جرّدوا القرآن».(2)آنان رسم قرآن را توقیفی می‏دانستند و التزام به آن‏را واجب‏ می‏شمردند.در مقابل اینها گروه دیگری پیروی از رسم‏الخط صحابه را لازم نمی‏دانستند و حتی گاهی‏کاتبان مصاحف عثمانی را متهم به خطا و اشتباه‏ می‏کردند-که خواهد آمد.اما به هرحال،به خاطر ضرورتهای موجود و برای آسان‏سازی یادگیری‏ قرآن،این تحولات در مصحف راه یافت و جا افتاد و مقبولیت پیدا کرد،و با پیدایش علوم ادبی و قواعد املایی و دستوری در زبان عربی،کاتبان‏ قرآن از خط قیاسی پیروی کردند مثلا در صفحه‏ای‏ از قرآن که به خط ابن مقله(272-328 هجری)بر جای مانده است،(3)حضور رسم قیاسی بخوبی‏ مشهود است،و کلماتی مانند:الظالمون، یاهامان،کاذبین،فاخذناه،فنبذناهم و جعلناهم با الف نوشته شده،در حالی که می‏دانیم این کلمات‏ در رسم عثمانی چنین است:الظلمون یهمن، کذبین،فاخذنه،فنبذنهم،جعلنهم.
اوج این تحول را در قرآنی به خط ابن بواب‏ (متوفی 391 هجری)،خطاط معروف بغدادی، می‏بینیم که همزمان با تحول خط نسخ توسط این‏ خطاط برجسته،قرآن به صورت قیاسی کتابت شده‏ است.(4)همچنین در قرآنی که به خط یاقوت‏ مستعصمی در دست است(5)همین حالت را می‏بینیم.چندین قرن بود که در شرق بلاد اسلامی، قرآن نوعا به رسم قیاسی نوشته می‏شد،و هزاران‏ قرآن با این شیوه تحریر یافت که هم اکنون‏ زینت بخش کتابخانه‏ها و خانه‏های مردم است،تا این که در قرآن چهاردهم هجری در مصر بار دیگر رسم‏الخط عثمانی مطرح شد و بعضی علمای‏ «الازهر»لزوم متابعت از رسم‏الخط عثمانی و شیوهء صحابه در تحریر قرآن را مطرح کردند و به دنبال آن‏ مصحفی به خط محمد بن علی بن خلف حسینی‏ با رسم‏الخط عثمانی کتابت شد و زیر نظر بعضی از علمای الازهر چاپ و منتشر گردید و این نسخه‏ مبنای کتابهای بعدی،از جمله نسخهء عثمان طه‏ کاتب سوری،قرار گرفت و در بسیاری از کشورهای اسلامی مقبولیت یافت.در ایران نیز همان رسم شیوع پیدا کرد و در کنار قرآنهای متداول‏ -که همگی با خط قیاسی-بود،قرار گرفت و هدف‏ از آن همسویی و هماهنگی با دیگر کشورهای‏ اسلامی بود.
شاید بتوان گفت که پیروی از یک شیوهء متروک که‏ مشکلات عمده‏ای برای خوانندگان دارد،لازم‏ نیست و هیچ گونه دلیل شرعی برآن وجود ندارد، زیرا همان گونه که در آغاز گفتیم صحابه فقط از رسم‏الخط زمان خود پیروی کرده‏اند و هیچ گونه‏ حکمت یا سرّی در آن وجود نداشته است.البته‏ نباید همچون ابن خلدون صحابه را متهم به خطا و اشتباه و ناآگاهی از قواعد خط کرد-چنانکه مانند بعضی از نویسندگان معاصر،موارد غیر قیاسی خط قرآن را نیز حمل بر غلط و اشتباه کرده‏اند.قواعد و قیاساتی که که هم اکنون با آنها روبه‏رو هستیم همگی‏ پس از عصر صحابه به وجود آمده‏اند،و روشن‏ است که صحابه نمی‏توانستند قواعدی را که قرنها پس از آنان پیدا شده است در رسم‏الخط خود اعمال کنند،بلکه آنان قرآن را مطابق با رسم‏الخط زمان خود نوشتند،همان رسم‏الخطی که در سنگ‏ نوشته‏ها و آثار به جای مانده از آن عصر نیز مشاهده‏ می‏شود.
ضمن اینکه موارد قیاسی رسم‏الخط مصحف‏ را نباید حمل بر خطا کرد،در عین حال نباید به‏ عصمت صحابه نیز قائل بود؛احتمال خطا و اشتباه در کار آنها نیز می‏رود،همان گونه که آنان‏ خود در مواردی یکدیگر را به خطا و اشتباه متهم‏ می‏کردند.از جمله در روایتی از عایشه نقل شده که‏ دربارهء کلمهء(و المقیمین)در آیهء لکن الراسخون فی‏ العلم منهم و المؤمنون یؤمنون بما انزل الیک و ما انزل من قبلک و المقیمین الصلوة و المؤتون‏ الزکوة...(نساء/162)که به حالت نصب یا جر آمده،در حالی که باید به حالت رفت می‏آمد،و نیز در دو مورد دیگر گفته است:«این از خطای‏ کاتب است،آنها در کتابت خطا کرده‏اند».(6) همچنین از عکرمه نقل شده است که چون‏ مصاحف را بر عثمان عرضه کردند مواردی از غلط را در آن پیدا کرد و گفت آنها را تغییر ندهید،بزودی‏ عرب خود آنها را با زبانهایشان تغییر خواهند داد؛ اگر کاتب از ثقیف و املا کننده از هذیل بود،این‏ موارد پیش نمی‏آمد.(7)
همچنین فراء نقل می‏کند که یکی از اصحاب‏ رسول خدا(ص)گفته است که در مصحف لحنی‏ وجود دارد که بزودی عرب آن را اصلاح خواهد کرد.(8)و نیز روایت شده است که حجاج بن یوسف‏ ثقفی یازده مورد از مصحف عثمانی را تغییر داد.(9)
هرچند بعضی این روایات را از لحاظ سند مخدوش دانسته و یا آنها را توجیه کرده‏اند،به هر حال،این روایات نشان می‏دهند که در میان‏ پیشینیان هم کسانی معتقد به کاتبان‏ مصاحف عثمانی بوده‏اند؛حتی درمیان چند مصحفی که به دستور عثمان کتابت شد،از لحاظ رسم‏الخط اختلافهایی وجود داشته است و سجستانی در کتاب خود بابی را تحت عنوان«باب‏ اختلاف خطوط المصاحف»آورده که در آن‏ نمونه‏هایی از اختلاف رسم کلمه در مصاحف مدینه‏ و بلاد دیگر را ارائه داده است.(10)دیگر این که‏ بعضی از کلمات در جایی به یک رسم و در جایی‏ با رسم دیگر آمده که نمونه‏های آن را ذکر خواهیم‏ کرد.
البته در قرون اولیه قاریان قرآن چندان توجهی به‏ خط قرآن نداشتند بلکه آنها قرآن را از طریق سماع‏ از مقریان و اساتید قرائت یاد می‏گرفتند و بدین گونه‏ مشکل عدم نقطه‏گذاری هم حل می‏شد.ابن‏ مجاهد نقل می‏کند که اصمعی از ابوعمروبن علاء دربارهء آیاتی که راجع به حضرت ابراهیم(ع)است‏ پرسید که در جایی و برکنا علیه و در جای دیگر و ترکنا علیه است(هر دو در سورهء صافات،اولی آیهء 113 دومی آیهء 108)چگونه از هم شناخته‏ می‏شوند؟(چون در رسم عثمانی هر دو کلمه به یک‏ شکل نوشته شده است)او گفت:به هیچ وجه‏ شناخته نمی‏شوند مگر با شنیدن از پیشینیان.(11) ولی جای انکار نیست که گاهی رسم عثمانی زمینه‏ را برای اختلاف قرائات آماده می‏کرد.مانند:قرائت‏ (فتبینوا)و(فتثبتوا)در آیهء ان جاءکم فاسق بنباء فتبینوا...(حجرات،6)(12)و قرائت«بشرا»و «نشرا»در آیهء و هوالذی یرسل الریاح بشرا... (اعراف/57).(13)
علاوه‏بر روایاتی که نقل شد،بعضی از علمامانند ابن خلدون و قراء و ابن قتیبه به خطا و اشتباه‏ کاتبان مصاحف عثمانی را تصریح کرده‏اند و حتی‏ ابن خلدون آنها را متهم به ناآگاهی از صنعت خط کرده است.(14)
بنابراین،هیچ گونه حجت شرعی در دست‏ نیست که پیروی از رسم‏الخط صحابه را واجب‏ کند.با توجه به اینکه این رسم در عصر ما دشواریهای عمده‏ای در جهت یادگیری قرآن ایجاد می‏کند،بهتر است از رسم‏الخط قیاسی پیروی‏ شود،و اساسا پیروی از رسم‏الخط عثمانی امکان‏ ندارد و حتی مصحفهایی مانند مصحف چاپ مصر و یا مصحف عثمان طه که مدعی پیروی از مصحف امام یا همان مصاحف عثمانی هستند، به طور عمده از آن فاصله گرفته‏اند،زیرا مصحف‏ امام هیچ گونه نقطه و اعراب و علامتهای تجوید نداشته،ولی این نسخه‏ها به طور کامل نقطه‏گذاری‏ و اعراب گذاری شده‏اند و جزء و حزب و عشر در آنها مشخص شده و علامات وقف و تجوید در آنها راه یافته است.اگر بنابر پیروی از رسم صحابه‏ باشد،باید این علامتها هم کنار گذاشته شود. دیگر اینکه خط مصحف امام شبیه خط نبطی بوده‏ و این نسخه‏ها با خط نسخ که توسط ابن مقله و ابن‏ بواب ابداع شده نوشته شده،و حتی در مواردی‏ رسم‏الخط عثمانی رعایت نشده است؛از جمله این‏ که دانی نقل می‏کند در مصحف عثمانی کلمهء «اولیاء»در اضافه به ضمیر«هم»و«کم»،بدون‏ همزه نوشته شده و به صورت«اولیاهم»و«اولیاکم» آمده است.(15)در حالی که این کلمه در مصحف‏ چاپ مصر و عثمان طه که مدعی پیروی از مصحف عثمانی هستند،با همزه نوشته شده و به‏ صورت اولیائهم و اولیاؤهم و اولیائکم آمده است‏ اگر روایت دانی درست باشد،مصحف چاپ مصر و عثمان طه از رسم عثمان تخلف کرده‏اند.
اکنون که رسم عثمانی به طور کامل قابل پیروی‏ نیست و مسلمانان بخصوص مسلمانان بلاد شرق‏ اسلامی بیش از ده قرن با رسم‏الخط قیاسی کار کرده‏اند و همان گونه که پیشتر گفتیم،لااقل از زمان ابن مقله به بعد غالب قرآنها به خط قیاسی‏ تحریر شده،چه لزومی دارد که بازهم به رسم‏ عثمانی،آن هم به صورت ناقص برگردیم و نوآموزان‏ را دچار زحمت سازیم؟
با توجه به مجموع آنچه گفته شد،پیشنهاد می‏کنیم که در تحریر قرآن از همان خط قیاسی‏ پیروی شود و صدای بلند به صورت الف نوشته شود و این مشکل عمده که بر سر راه نوآموزان قرآن قرار او دارد حل شود؛و در عین حال بعضی از کلماتی که‏ به طور استثنایی در رسم‏الخط عثمانی حالت ویژه‏ داشته است،به همان حالت نوشته شود.البته این‏ کلمات نیز برای نوآموزان دشوار است،ولی چون‏ موارد آن معدود و معین است قابل اغماض‏ می‏باشد.
اینک در زیر نمونه‏هایی از این کلمات را می‏آوریم‏ و وضع آنها را در چندین نسخه از قرآنهایی که توسط خطاطان مختلف نوشته شده است مشخص‏ می‏کنیم: 1-و قالوا مال هذا الرسول...(فرقان/7)در،بر تمام قرآنهایی که دیدیم،چه به رسم عثمانی و چه به رسم قیاسی،لام جدا از«هذا»نوشته شده‏ است.این رسم در چند مورد دیگر نیز وجود دارد (نساء/کهف/49،معارج/36)
2-و السماء بنیناها بایید...(ذاریات/47)در رسم عثمانی و چاپ مصر و عثمان طه و چاپ‏ بحرین و نسخهء فضائلی و نیریزی کلمهء«بایید»با دو یا آمده و در نسخهء تاج کمپنی هم دو دندانه‏ دارد،اما یا دوم ندارد،ولی در چاپ عراق و نسخهء سلطانی با یک یا و به صورت«باید»آمده‏ است.
3-لا اذبحنه...(نمل/21)در رسم عثمانی و بیشتر قرآنهای رسم قیاسی با دو الف آمده است؛از جمله در نسخهء عثمان طه و نیریزی و اشرفی و تاج‏ کمپنی و بحرین؛ولی در چاپ عراق به صورت‏ «لاذبحنه»یا یک الف آمده است.و نظیر آن است‏ لااوضعوا(توبه/47)و لا الی الله(آل‏ عمران/158)و لا الی الجحیم(صافات/68)که‏ در رسم عثمان با دو الف نوشته شده است.
4-کلمات صلواة،زکوة،حیوة،منوة همیشه با واو نوشته شده و در تمام قرآنها به همین صورت‏ است،و کلمهء«ربوا»هم جز در یک مورد همه جا با واو نوشته شده،و کلمات الغداوة در(انعام/52) و مشکوة در(نور/35)و النجوة در(غافر/41)با واو نوشته شده و در جاهای دیگر با الف آمده‏ است.
5-لشای‏ء(کهف/23)در رسم عثمانی و بعضی‏ از نسخه‏های دیگر به همین صورت و با یک الف‏ اضافه نوشته شده ولی در قرآن سلطانی و نسخهء نیریزی به صورت«لشی‏ء»آمده است.
6-کلمات:امیین(آل‏عمران/20) النبیین(بقره/61)ربانیین(آل‏عمران/79)و حواریین(مائده/111)در رسم عثمانی و چاپ‏ مصر و عراق و خط عثمان طه با یک یا و به صورت‏ امین،النبین،ربانین،حوارین آمده،ولی در قرآن‏ سلطان و خط اشرفی و خط نیریزی با دو یا نوشته‏ شده است.
7-ایّه المؤمنون(نور/31)در تمام قرآنها به همین‏ صورت و با حذف الف آمده است.
8-یمح الله(شوری/24) در رسم عثمانی و بیشتر قرآنهای رسم قیاسی با حذف واو،و در قرآن‏ سلطانی با اثبات واو و به صورت یمحو آمده و این‏ در حالی است که در سورهء رعد آیه 39 در تمام‏ قرآن‏ها حتی در رسم عثمانی به صورت یمحوالله با اثبات واو آمده،همچنین و یدع الانسان(اسراء/ 13)در تمام قرآنها با حذف واو آمده است.
9-در تمام قرآنها تغن النذر(قمر/5)بدون یاو تغنی الایات و النذر(یونس/101)با یا آمده است.
10-مائة عام(بقره/259)در تمام قرآنها حتی‏ قرآن سلطانی به همین شکل است در حالی که از نظر قیاسی باید ماة یا مئة باشد،مانند:فئة.
11-اصحاب الایکة در(ق/14)به همین‏ صورت،ولی در(شعراء/176)به صورت‏ اصحاب لئیکة آمده و این در بیشتر قرآنها چنین‏ است ولی در قرآن سلطانی در هر دو جا اصحاب‏ الایکة است.
12-ابن در وسط دو نام با الف آمده،مانند:عیسی ابن مریم در تمام قرآنها.
13-فان لم یستجیبوا لک(قصص/50)به‏ صورت مقطوع،و فالّم یستجیبوا لکم(هود/14)به‏ صورت موصول آمده است.
14-ابن امّ در(اعراف/150)به صورت‏ مقطوع،و بینؤم در(طه/94)به صورت موصول.
15-راکوکبا(انعام/76)بدون یا،لقدرای من‏ آیات ربه(نجم/11 ک با یاء نوشته شده است در تمام قرآنها.
16-در چند مورد نون ساکن به صورت الف با تنوین نصب آمده:لیکونا(یوسف/32)،لنفعا (علق/15)،اذا لاذقناک(اسراء/75)،قد ضللت‏ اذا(انعام/56)،فاذا لایؤتون(نساء/53)
17-رسم الف برای هماهنگی آخر آیات: قواریرا(انسان/15)،و اضلونا السبیلا(احزاب/67)،الظنونا(احزاب/10)در تمام قرآنها.
18-افاین متّ(انبیاء/34)با افزودن«یا»میان‏ همزه و نون در بیشتر قرآنها و با دو همزه به صورت‏ افائن در نسخهء فضائلی و اشرفی.
19-بسطة فی العلم و الجسم(بقره/247)، بصطة فی الخلق(اعراف/69)،نظیر یبسط الرزق‏ (رعد/26)،و یقبض و یبصط(بقره/245)در تمام‏ قرآنها.
20-کلمه«رحمة»79 بار در قرآن آمده و همه‏ جا با تای گرد نوشته شده،ولی در 7 مورد با تای‏ کشیده و به صورت رحمت آمده است.
21-کلمهء«سنة»13 بار در قرآن آمده و همه جا با تای گرد نوشته شده،ولی در 5 مورد با تای‏ کشیده و به صورت سنت آمده است.
22-کلمهء«نعمة»34 بار در قرآن آمده و همه جا با تای گرد نوشته شده،ولی در 11 مورد با تای‏ کشیده و به صورت نعمت آمده است.
23-کلمهء«امرأة»11 بار در قرآن آمده و همه جا با تای گرد بوده،ولی در 7 مورد با تای‏کشیده و به‏ صورت امرأت آمده است.
24-کلمهء«کلمة»همه جابا تای گرد نوشته شده‏ جز در یک مورد که با تای‏کشیده و به صورت‏ کلمت آمده است.
25-کلمهء«یا عبادی»در یا عبادی الذین‏ اسرفوا(زمر/53)با یا،ودر یا عباد لاخوف علیکم‏(زخرف/68)بدون یا آمده است.
26-در چند مورد پس از«واو»جمع،«الف» نوشته نشده مانند عتو عتوا کبیرا(بقره/226)، الذین سعو فی آیاتنا(سباء/5)و تبوّؤ الدار(حشر/9).
27-در چند مورد پس از«واو»اصلی که«واو» جمع نیست،«الف»نوشته شده است مانند یدعوا، ترجوا،اشکو،ندعوا،نبلوا.
28-در بعضی از موارد بعد از کلمهء«ذو»الف‏ اضافه شده است،مانند ذوانتقام(مائده/95) ذوارحمة(انعام/147)ذوالاوتاد(ص/95)
29-کلماتی که اول آنها لام است،با افزوده‏ شدن الف و لام به آنها همه جا با دو لام نوشته شده‏ است،مانند اللعنة،اللهو،اللغو،الله،اللهم، ولی در کلمهء«لیل»با یک لام و به صورت اللیل‏ نوشته شده است.
از شمارهء 20 تا اینجا در تمام قرآنهای رسم‏ عثمانی و بیشتر قرآنهای رسم قیاسی اعمال شده‏ است.
آنچه آوردیم تنها نمونه‏هایی از موارد غیر قیاسی و استثنایی در قرآن بوده،که با مراجعه به کتابهای‏ رسم‏الخط و علوم قرآنی موارد دیگری را نیز می‏توان‏ یافت.
با توجه به مجموع آنچه تاکنون گفته شد،پیشنهاد می‏شود در چاپ و نشر قرآن در کشورمان،همان‏ رسم قیاسی معمول شود و حتما صدای بلند«آ»با «الف»نوشته شود،ولی موارد غیر قیاسی که‏ نمونه‏هایی از آن را برشمرده شد مطابق با رسم‏ عثمانی باشد،تا هم خواندن قرآن آسان شود و هم‏ مواردی که تمام خطاطان-حتی خطاطان رسم‏ قیاسی-آن را رعایت نموده‏اند،به همان صورت‏ قبلی خود باقی بماند،و چون تعداد این موارد اندک‏ است برای افراد مبتدی مشکل چندانی نخواهد داشت.
بر این اساس قرآن خط نیریزی به عنوان مبناو اساس کار پیشنهاد می‏شود که با اصطلاحاتی از سوی‏ کارشناسان فن،آماده برای نشر گسترده باشد.

پی‏نوشت:

(1)-رجوع شود به:زرکشی،البرهان فی علوم القرآن،ج 1،ص‏ 380.
(2)-این سخن از چند نفر از جمله ابن مسعود نقل شده است‏ (سیوطی،الاتقان،ج 4،ص 160)
(3)-این صفحه ر امجله«ثقافة الهند»منتشر کرده و ظاهرا اصل آن‏ در کتابخانه هرات است(رسم المصحف،ص 780)
(4)-این قرآن نفیس در موزهء چستربیتی ایرلند نگهداری می‏شود و اخیرا نسخه‏های محدودی از آن به صورت افست منتشر شده است.
(5)-این قرآن در سال 640 هجری کتابت شده و در کتابخانهء آستان قدس رضوی نگهداری می‏شود.
(6)-تفسیر طبری،ج 6،ص 25(ذیل همین آیه).
(7)-الاتقان،ج 2،ص 270.
(8)-معانی القرآن،ج 2،ص 183.
(9)-سجستانی،المصاحف،ص 49.
(10)-همان،ص 103.
(11)-ابن المجاهد،السبعة فی القراءات،ص 48.
(12)-مکی بن ابی‏طالب،الکشف عن وجوه القراءات السبع،ج‏ 1،ص 394.
(13)-همان،ج 1،ص 465.
(14)-مقدمهء ابن خلدون،ص 419.
(15)-دانی،المقنع،ص 37

مقالات مشابه

منشأ اختلاف خطِ واژگان همسانِ قرآن در قرائات ده گانه

نام نشریهحسنا

نام نویسندهمصیب مرزبانی, شیدا کریمی

از نگاه دیگران (4) قرآن های عصر اموی

نام نشریهآینه پژوهش

نام نویسندهعلی آقایی, یاسین داتن

معرفی مصحفی کهن متعلق به سده 4 ق

نام نشریهصحیفه مبین

نام نویسندهراحله نوشاوند, حمیدرضا مستفید

الخط القرآنی فی عصر الرسول

نام نشریهالهادی

نام نویسندهابوالفضل میرمحمدی

سیر تحول خط کوفی در نگارش قرآن های سده اول تا پنجم هجری و بررسی ساختار آن

نام نشریهنگره

نام نویسندهرضوان علی بیگی, عبدالرضا چارئی

اصول رسم الخط عثمانی قرآن کریم

نام نشریهوقف میراث جاویدان

نام نویسندهم. س. عبدالحلیم

نثر المرجان في رسم نظم القرآن

نام نشریهبینات

نام نویسندهحسن پویا